Η τέχνη των ειδωλίων και των οικιακών μοντέλων, είναι η πιο σημαντική μορφή της καλλιτεχνικής έκφρασης του νεολιθικού ανθρώπου. Η απεικόνιση των ανθρώπων, ζώων και αντικειμένων από πηλό, λίθο, οστό, όστρεο και σπανιότερα σε ασήμι και χρυσό, δεν αποσκοπούσαν στην απλή απεικόνιση των βασικών πτυχών της νεολιθικής καθημερινότητας. Η ποικιλία των ειδωλίων, ο μεγάλος τους αριθμός, η διαφορετική ποιότητα κατασκευής (σχολαστική ή τυχαία), μαζί με την ανακάλυψή τους σε οικισμούς αλλά και σε τάφους, υποδηλώνουν ότι πρόκειται για δημιουργήματα με ευρύ κοινωνικό – ιδεολογικό περιεχόμενο και με συμβολικές προεκτάσεις.

Ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια συντροφεύουν τον άνθρωπο κατά τη γέννησή του, στην καθημερινή του ζωή (παιδικά παιχνίδια) και στο θάνατο. Στα ειδώλια οπτικοποιείται η γονιμότητα (ειδώλια εγκύων γυναικών, φαλλοί) αλλά και τη ζωή (γυναίκες κατά τον τοκετό), τη μητρότητα, τα ζώα που εκτρέφουν. Πήλινα ομοιώματα σπιτιών συμβολίζουν το ζωτικό πυρήνα του οικισμού και χρησιμοποιήθηκαν μαζί με ανθρωπόμορφα ειδώλια και σε συμβολικές πράξεις όπως προσφορά θεμελίωσης (τεκμηριωμένη στην Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου στη Θεσσαλία).

Τα ειδώλια αποτελούν έργα είτε από έμπειρο και γνωστό τεχνίτη στους νεολιθικούς οικισμούς (π.χ.: αγγειοπλαστών) είτε είναι προϊόντα αυθόρμητης έκφρασης του νεολιθικού ανθρώπου. Στις πρώτες φάσεις της Νεολιθικής εποχής είναι φυσιοκρατικά, ενώ από την Ύστερη Νεολιθική, η σχηματοποίηση αποδίδεται με αφαιρετικά χαρακτηριστικά ανθρώπων και ζώων.

Το παραπάνω κείμενο αποτελεί αντίγραφο από: Ίδρυμα Ελληνικού Κόσμου

 

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙΔΩΛΙΑ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ

Τα ειδώλια είναι μια κατηγορία αντικειμένων που μας δίνουν σημαντικές πληροφορίες για να κατανοήσουμε τους νεολιθικούς ανθρώπους, το πως αντιλήφθηκαν τον κόσμο τους και πως δόμησαν τις σχέσεις τους. Συναντούμε ανθρώπινες μορφές, ζώα, σπίτια, αποθηκευτικούς χώρους, καρπούς, έπιπλα, φούρνους, σκεύη και εργαλεία. Τα μικρά αυτά ομοιώματα τα συναντούμε ακόμη και στη Παλαιολιθική εποχή ως πλαστικές φιγούρες ζώων και ανθρώπων. Νεολιθικά ειδώλια βρέθηκαν σκορπισμένα σε όλο τον Ελλαδικό χώρο αλλά κυρίως σε νεολιθικούς οικισμούς του Αιγαίου και της Θεσσαλίας.

Για να κατασκευαστούν αυτά τα ειδώλια, χρησιμοποιούσαν υλικά όπως πηλός, κόκκαλο, πέτρα, όστρεο και μερικές φορές ξύλο. Τα περισσότερα τα έχουν πλάσει από πηλό και στη συνέχεια τα έχουν ψήσει. Τα πέτρινα ειδώλια τα έφτιαχναν μέσω της διαδικασίας της τριβής και του σκαλίσματος αλλά διέφεραν στην όψη λόγω της σκληρότητας της πέτρας. Βέβαια, κάποιες φορές προτιμούσαν να κάνουν κάποιες παραλλαγές, όπως να φτιάξουν το σώμα από πηλό και το κεφάλι από άλλο υλικό όπως πέτρα, όστρεο ή κόκκαλο. Η διακόσμηση γινόταν με χρώματα, εγχαράξεις ή εμπίεση.

Η μεγάλη ανάγκη των αναγκών των νεολιθικών ανθρώπων, εκφράζεται από την ανεξάντλητη ποικιλομορφία των νεολιθικών ειδωλίων. Αγαπημένο θέμα αποτελεί η ανθρώπινη μορφή στην απλή εκδοχή της που την ερεύνησαν σαν να ερευνούσαν τον εαυτό τους. Έχουμε αναπαραστάσεις μορφών που κρατούν μωρά ή διάφορα αντικείμενα, που κάνουν κάποια δραστηριότητα, που είναι διπλές ή πολλαπλές, εναγκαλισμένες ή που έχουν κάποια σωματική δυσλειτουργία. Πολλές φορές βλέπουμε ειδώλια με ιδιαίτερη κόμμωση και σπάνια τα κοσμήματα τους ή την ενδυμασία τους μια που σχεδόν όλα παριστάνονται γυμνά.
Οι νεολιθικοί άνθρωποι, πιο συγκεκριμένα από τη Θεσσαλία και το Αιγαίο, συνήθιζαν να παριστάνουν τις γυναικείες μορφές με αρκετά τονισμένα τα ανατομικά χαρακτηριστικά και αποδίδοντας το γυναικείο σώμα ως υπερτροφικό (κοιλιά, γλουτούς, μαστούς), δίνοντας έτσι έμφαση στη γονιμική πλευρά.

Σε διάφορους οικισμούς της Θεσσαλίας βρέθηκαν γυναικεία ειδώλια και μάλιστα διασκορπισμένα μέσα και έξω από τα σπίτια, σε αποθηκευτικούς χώρους, σε θέσεις παρασκευής της τροφής, σε χώρους κατασκευής εργαλείων, σε φούρνους, μαζί με κοσμήματα, με εργαλεία άλεσης και ύφανσης. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει τον ενεργό ρόλο της γυναίκας στη διαχείριση του σπιτιού, αλλά και τη συμβολή της σε σημαντικούς τομείς της παραγωγής. Επίσης, ο τονισμός της γυναικείας φύσης στο συμβολικό σύστημα αξιών των νεολιθικών ανθρώπων αντανακλά την αναγνώριση της δύναμης της γυναίκας, η οποία συνέβαλε ενεργά στην επιβίωση της κοινότητας και στη διατήρηση της κοινωνική συνοχής.

Οι περισσότερες από τις έρευνες που έχουν γίνει είναι επιφανειακές και το γεγονός ότι πολλά από τα ειδώλια βρέθηκαν πεταμένα και σπασμένα, δείχνει ότι είχαν περιορισμένη διάρκεια χρήσης, ενώ η παρουσία τους σε σπίτια, σε αποθήκες και σπάνια σε τάφους υποδηλώνει τη σχέση τους με την σοδειά και την επιβίωση.
Μεγάλο θέμα συζήτησης αποτελεί για τους ερευνητές και τους αρχαιολόγους οι γυναικείες μορφές και η χρήση τους. Επειδή, αναπαριστώνται περισσότερο, θεώρησαν ότι απεικόνιζαν θεότητες που είχαν σχέση με τη γονιμότητα. Άλλοι τα θεωρούν παιχνίδια, φυλαχτά, κοσμήματα ή και ως αντικείμενα με πολλές χρήσεις και λειτουργίες ανάλογα με τον τόπο εύρεσης τους. Μια ακόμη θεωρία είναι ότι οι νεολιθικοί άνθρωποι ήθελαν να ανταλλάξουν γνώσεις και μηνύματα και αυτό το έκαναν μέσω των ειδωλίων. Τα αντικείμενα αυτά λοιπόν, αποτελούν μια ευφάνταστη γλώσσα των νεολιθικών ανθρώπων. Μια γλώσσα, λιγόλογη, καλοδουλεμένη, συγκρατημένη που διατυπώνει με τα απλούστερα μέσα την ουσία και να διακρίνουμε μια βαθιά γνώση και αγάπη για τη ζωή.

 

ΕΙΔΩΛΙΑ ΖΩΩΝ

Ο γεωργοκτηνοτροφικός χαρακτήρας της νεολιθικής οικονομίας αντικατοπτρίζεται από τα ζωόμορφα ειδώλια που έχουν βρεθεί σε πολλούς ανασκαμμένους οικισμούς της Θεσσαλίας. Τα ειδώλια απεικονίζουν ζώα εξημερωμένα από τους νεολιθικούς κτηνοτρόφους ( αιγοπρόβατα, βοοειδή, χοίροι και σκυλιά) και τα οστά τους τα βρίσκουμε στις ανασκαφές των οικισμών. Σπάνια βρίσκουμε ειδώλια άγριων ζώων όπως αρκούδας, ελαφιού κ.ά. Το υλικό τους είναι κυρίως ο πηλός και πιο σπάνιο η πέτρα, το οστό ή το όστρεο. Οι νεολιθικοί δημιουργοί των ειδωλίων απέδιδαν πολύ σχηματικά τις μορφές των ζώων με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να αναγνωρίσουμε με ευκολία το είδος του ζώου που ήθελαν να αναπαραστήσουν.

Τα περισσότερα στέκονται στα πόδια τους και είναι συνήθως όρθια και ακίνητα, ενώ πιο σπάνια βλέπουμε δικέφαλα ή και έγκυα ζώα. Τις λεπτομέρειες στο σώμα τις συναντούμε συνήθως με χρώματα ή και εγχαράξεις. Αρκετές φορές τα συναντούμε προσαρμοσμένα σε οικιακά σκεύη και σε ομοιώματα σπιτιών, ενώ σπάνια συναντούμε ζωόμορφα αγγεία σε αντίθεση με τα Βαλκάνια και την Εγγύς Ανατολή που υπάρχει πλήθος ευρημάτων.

Τα ειδώλια (ζωόμορφα και ανθρωπόμορφα), βρίσκονται κυρίως σε σπίτια, σε αποθηκευτικούς χώρους, σε εστίες και σε φούρνους, γεγονός που συνδέει του κατοίκους της κοινότητας με την ανάγκη τους για εξασφάλιση της τροφής.

 

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

Τα λίθινα εργαλεία είναι τα μόνα υλικά κατάλοιπα που μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη και την διαφοροποίηση της τεχνολογίας στη διάρκεια της Παλαιολιθικής περιόδου (~2.5000.000 – 10.000 χρόνια πριν). Μας προμηθεύουν, με σύνθετες πληροφορίες, οι οποίες για να τις κατανοήσουμε, πρέπει να τις αποκωδικοποιήσουμε και να τις ερμηνεύσουμε. Πιο συγκεκριμένα, οι λεπίδες είναι αποκρούσματα επιμήκη και στενά, που το μήκος τους είναι τουλάχιστον δύο φορές μεγαλύτερο από το πλάτος. Πρόκειται για σχήματα αποκρουσμάτων προκαθορισμένης μορφής. Η αλυσίδα παραγωγής λεπίδων περιλαμβάνει συνήθως αρκετά στάδια προ διαμόρφωσης των επιφανειών του πυρήνα, πριν από την έναρξη αφαίρεσης των λεπίδων, καθώς και φάσεις επισκευής και αναδιαμόρφωσης.

Τα βασικά τεχνολογικά χαρακτηριστικά καθώς και οι γνώσεις, οι δράσεις και υλικά συσχετίζονται και σχηματίζουν σταυρότυπους αναγνωρίσιμους ακόμα και στα πρώιμα στάδια της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η προσέγγιση από πλευράς τεχνολογίας, διευκολύνει την ανάλυση των βασικών συστατικών της προσπάθειας κρούσης και λάξευσης του λίθου ώστε να καθορίσουμε τα διανοητικά σχήματα που καθοδηγούν αυτές τις προσπάθειες κατά την Ανώτερη, Μέση και Κατώτερη Παλαιολιθική περίοδο. Μέσω των τεχνικών λάξευσης του λίθου βλέπουμε τον τρόπο σκέψης των κυνηγών και των τροφοσυλλεκτών αλλά και τον τρόπο διαχείρισης του περιβάλλοντος ως πηγή των πρώτων υλών. Επίσης, συναντούμε τον βαθμό της αφαιρετικής αντίληψης και της οργανωμένης συνειδητοποίησης των τεχνικών προσπαθειών. Τέλος, παίρνουμε πληροφορίες για την εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών, τη συνύπαρξη ή το συνδυασμό με το τεχνολογικό επίπεδο, που είχε την προοπτική να διαρκέσει για πολλά χρόνια ακόμη.

Η λάξευση είναι μια βασική τεχνική επέμβασης στο πέτρωμα, με σκοπό τον ελεγχόμενο θρυμματισμό του. Η λάξευση αποτελεί σκόπιμη επέμβαση της ύλης κατόπιν κάποιας διαδικασίας. Μια κρούση στην επιφάνεια του πετρώματος σε συγκεκριμένο σημείο, δημιουργεί κρουστικά κύματα που διαχέονται, σχηματίζοντας ερτζιανό κώνο, και ανακλώνται στην εξωτερική επιφάνεια, αποσπώντας ένα κοφτερό απόκρουσμα.

Η επιτυχία της λάξευσης εξασφαλίζεται με την επιλογή του κατάλληλου, ως προς το βάρος, το σχήμα και το υλικό, κρουστήρα, του μέσου επιβολής της κρούσης, του καταλλήλου σημείου επίκρουσης και τον έλεγχο της γωνίας επίκρουσης. Δυόμιση εκατομμύρια χρόνια πριν, ο άνθρωπος ξεκίνησε τη λάξευση της πέτρας για την κατασκευή εργαλείων. Η διαδικασία αυτή δεν είναι τίποτε άλλο παρά η εκτίμηση του τρόπου συμπεριφοράς των πυριτικών πετρωμάτων με οστρεοειδή θραύση στην κρούση. Ο Homo sapiens neandertalensis εδώ και εκατό χιλιάδες χρόνια, διασχίζει το μονοπάτι που οδηγεί στην τεχνική της απόκρουσης με προκαθορισμό. Η ιδιοτυπία σχετικά με την προβλεψιμότητα του αποτελέσματος της τεχνικής πράξης εισέρχεται ως νέος σταθερότυπος στο τεχνικό κεφάλαιο της ανθρωπότητας, που από δω και πέρα θα μπορέσει να τον εμπλουτίσει και να τον διαφοροποιήσει. Κάπου στη Μέση Παλαιολιθική εμφανίζεται και η τεχνική Λεβαλλουά και θεωρείται μια από τις πιο χαρακτηριστικές και εντυπωσιακές τεχνικές κατάτμησης των πετρωμάτων με προκαθορισμό. Βασίζεται στη μεθοδική προετοιμασία του σχήματος και της κυρτότητας της επιφάνειας του πυρήνα.

Οι δύο αυτές εκδοχές λάξευσης του λίθου: απόσπαση αποκρουσμάτων/ διαμόρφωση πυρηνικών εργαλείων, αντιστοιχούν στις δυο βασικές δομές της τεχνολογίας του λαξευμένου λίθου. Αυτά τα δύο βασικά στοιχεία της ανθρώπινης τεχνολογίας του λαξευμένου λίθου ξεκίνησαν εκατομμύρια χρόνια πριν και διαρκούν μέχρι και σήμερα.

Οι Homo habilis, Homo erectus και Homo sapiens ξεκινούν με τις ίδιες τεχνικές, δίνοντας έμφαση στη μια ή στην άλλη εκδοχή, ή και στις δυο παράλληλα. Έχουν δημιουργήσει απλά ή σύνθετα εγχειρήματα τα οποία και έχουν αποκωδικοποιηθεί.

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ

Τα παλαιότερα γνωστά μέχρι σήμερα προϊστορικά κοσμήματα στον Ελλαδικό χώρο προέρχονται από το σπήλαιο της Θεόπετρας στη Δυτική Θεσσαλία, σε στρώματα της Ανώτερης Παλαιολιθικής (25.000 – 15.000 πριν). Οι παλαιολιθικοί κυνηγοί χρησιμοποίησαν ως “κοσμήματα” όστρεα και δόντια ζώων. Οι νεολιθικές κοινότητες από την άλλη, συνήθιζαν να ανταλλάσσουν προϊόντα γεγονός στο οποίο στηρίχτηκε η Νεολιθική οικονομία.

Τα πιο δημοφιλή που συναντούμε είναι από το όστρεο Spondylus gaederopus. Από το όστρεο Spondylus gaederopus φτιάχτηκαν κοσμήματα που έφθασαν μέχρι την Κεντρική Ευρώπη και τις περιοχές που βρέχονται από τη Μαύρη θάλασσα. Οι άνθρωποι κατασκεύασαν και κοσμήματα με το σχήμα που αυτοί επιθυμούσαν μετά από κατάλληλη επεξεργασία. Τα νεολιθικά κοσμήματα είναι βραχιόλια κατασκευασμένα κυρίως από όστρεο Spondylus gaederopus, δαχτυλίδια, “ενώτια”, “κουμπιά” που πιθανόν ράβονταν ως διακοσμητικά, χάντρες, πόρπες ζωνών, όπως επιβεβαιώνεται σε ανάλογες παραστάσεις ειδωλίων. Υπάρχουν και άλλα απλά κοσμήματα από βότσαλα, όστρεα και δισκάρια χωρίς τρύπα ανάρτησης καθώς και εκείνα που αναπαριστούν ανθρώπους, ζώα και καρπούς. Από τα κοσμήματα που βρέθηκαν σε οικισμούς της Θεσσαλίας διαπιστώνουμε ότι για την κατασκευή τους οι νεολιθικοί χρησιμοποίησαν κυρίως την πέτρα και τα όστρεα και λιγότερο τον πηλό και τα οστά. Οι κύριες τεχνολογικές επεμβάσεις του ανθρώπου πάνω στην πρώτη ύλη κατασκευής ήταν η απόξεση, η κρούση, η λείανση και η διάτρηση, που γινόταν με τρυπάνια διαφόρων διαστάσεων. Η επεξεργασία της πρώτης ύλης προέρχεται από την περιοχή του Αιγαίου και αυτό μας το δείχνουν οι αναλύσεις του υλικού των οστρέων. Μεγάλος αριθμός αντικειμένων από το υλικό αυτό, εντοπίστηκε στο Διμήνι, τα οποία έδωσαν τη δυνατότητα για μελέτη του τρόπου παραγωγής τους. Πολλά από τα αντικείμενα βρέθηκαν σε όλη την έκταση του οικισμού και αυτό υποδηλώνει ότι σε αυτή την εξειδικευμένη παραγωγή συμμετείχαν ολόκληρα νοικοκυριά.
Προς το τέλος της Νεολιθικής εποχής οι γεωργοκτηνοτρόφοι χρησιμοποίησαν και μετάλλινα κοσμήματα, σφυρήλατα και λειασμένα, από χρυσό, άργυρο και χαλκό. Ο αριθμός τους στους νεολιθικούς οικισμούς είναι πολύ μικρός και πιθανόν πρόκειται για αντικείμενα ανταλλαγής. Αυτή την εποχή παρατηρείται στο Αιγαίο αύξηση αντικειμένων “κοινωνικού γοήτρου”, όπως βραχιόλια και δαχτυλίδια από Spondylus gaederopus, γεγονός που μπορεί να συσχετισθεί με τις ανερχόμενες κοινωνικές ιεραρχίες. Ο οικισμός του Διμηνίου αποτελεί ένα κέντρο παραγωγής τέτοιων κοσμημάτων τα οποία προωθούνταν μέσω περιορισμένων και εκτεταμένων δικτύων ανταλλαγών στα Βαλκάνια και στην Κεντρική Ευρώπη. Στα πλαίσια της επικοινωνίας του Νεολιθικού κόσμου θα πρέπει να εντάσσονταν και τα δακτυλιόσχημα ειδώλια – περίαπτα του τέλους της Νεολιθικής Εποχής από χρυσό, ασήμι, πέτρα και πηλό που έχουν βρεθεί στους θεσσαλικούς οικισμούς Διμήνι, Πευκάκια, Πλατομαγούλες, στο Σπήλαιο Θεόπετρα και σε άλλες Αιγαιακές θέσεις.

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Του Γεώργιου Τσολοζίδη

Κατόπιν έρευνας πολλών χρόνων, δημιουργήθηκε ένας κατάλογος με νεολιθικά που εείναι κατά κύριο λόγο πήλινα ειδώλια από τη Θεσσαλία. Ανήκουν σε διαδεδομένους τύπους γυναικείων ειδωλίων. Τα Θεσσαλικά ειδώλια γυναικών είναι συνήθως μικρού μεγέθους και κατασκευασμένα με την τεχνική των πυρήνων. Αναπαριστούν τη γυναικεία μορφή, όρθια ή καθιστή και σπανιότερα ξαπλωμένη ή σε καθημερινές ασχολίες. Αρκετές φορές, μάλιστα, εικονίζεται σε κατάσταση εγκυμοσύνης με διογκωμένη την κοιλιά ή ως κουροτρόφος.

Παρά τη μεγάλη ποικιλία τύπων, είναι εμφανής η διάθεση αφ’ ενός για συνίζηση μερών του σώματος και αφ’ ετέρου για τον τονισμό άλλων, όπως το στήθος, το ηβικό τρίγωνο και οι γλουτοί (στεατοπυγία). Η διάθεση αυτή πιθανότατα συνδέεται με τη λειτουργία των ειδωλίων ως φορέας της ιδεολογίας και θρησκείας της νεολιθικής κοινωνίας και συγκεκριμένα με τη γονιμότητα και την αναπαραγωγή. Δεν είναι όμως, καθόλου σαφές αν απεικονίζουν θεότητες.

Τα αρχέτυπα των Θεσσαλικών νεολιθικών ειδωλίων καθιερώνονται στην Αρχαιότερη Νεολιθική (6.000 – 5.200 π.Χ.), συνεχίζονται στη Μέση (5.200 – 4.200 π.Χ.) και στη Νεότερη Νεολιθική (4.200 – 3.200 π.Χ.), οπότε παρατηρείται τάση προς σχηματοποίηση.

Η ερμηνεία του ρόλου των ειδωλίων, καθώς και η τυπολογία τους, αποτελεί βασικό θέμα της επιστημονικής έρευνας (Γ. Χ. Χουρμουζιάδης, 1973, “Η ανθρωπόμορφη ειδωλοπλαστική της Νεολιθικής Θεσσαλίας”, Βόλος, και η επανέκδοση του βιβλίου με τίτλο “Τα Νεολιθικά Ειδώλια”, 1994, με πλούσια βιβλιογραφία).

Ιδιαίτερης σημασίας είναι ένα αδημοσίευτο λίθινο ειδώλιο γυναίκας που το μεγάλο του μέγεθος, ο τύπος και η πρώτη ύλη, το τοποθετούν στα σπάνια ευρήματα. Η Θεσσαλία είναι ο τόπος προέλευσης του και παρουσιάζει πράγματι τυπολογική συγγένεια με τον χώρο αυτό.

Η αφαιρετική απόδοση του περιγράμματος του και η χρήση λίθου ως πρώτης ύλης, καθώς και η κλίμακα του μεγέθους του, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως στοιχεία για μια χαμηλή χρονολόγηση. Από την άλλη πλευρά, η σαφής διόγκωση της κοιλιάς και το πτηνόμορφο πρόσωπο παραπέμπουν στην αρχαιότερη νεολιθική. Ο περιορισμός που τίθεται από την επεξεργασία της πρώτης ύλης για μια φυσιοκρατικότερη διατύπωση, πρέπει επίσης να αξιολογηθεί. Σε περιπτώσεις σαν αυτή γίνεται δραματικά εμφανής η έλλειψη ανασκαφικών δεδομένων και συνευρημάτων όχι μόνο για τον προσδιορισμό της χρονολόγησης αλλά και της σημασίας του αντικειμένου.

Το παραπάνω κείμενο "Νεολιθική Εποχή" αποτελεί αντίγραφο από: 7000 χρόνια Ελληνικής Τέχνης

Αφήστε μια απάντηση